„TYDZIEŃ PŁOWIECKI” — Średniowieczne miecze w zbiorach włocławskiego muzeum

Miecz był typem broni białej znanej i używanej już w epoce brązu*. Zwykle jego głownia (z języka niemieckiego klinga, w staropolskim określana jako żelazo, brzeszczot) była prosta i obosieczna, z rękojeścią na przedłużeniu osi głowni i jelcem krzyżowym.
W starożytnej Mezopotamii, Egipcie, Grecji oraz Rzymie, miecz miał głownię krótką i stosunkowo szeroką, przeznaczoną przede wszystkim do zadawania pchnięć, czyli kłucia. Od łacińskiej nazwy miecza (gladius) pochodzi nazwa niewolnego najczęściej wojownika (gladiator), którego podstawowym zajęciem było toczenie walk na arenie, przy zgromadzonej wokół publiczności.
Kontynuując przyporządkowanie mieczy w typologii uzbrojenia należy stwierdzić, że przynależały one do grupy broni indywidualnej, a według kryterium funkcjonalności zaliczały się do broni ofensywnej (zaczepnej).
Na okres średniowiecza przypada największa ewolucja form i zastosowania mieczy. W tym czasie nastąpiło znaczne wydłużenie ich głowni w stosunku do obowiązujących wcześniej wzorów, a co za tym idzie, również wzrost ciężaru.
Pierwsze wzmianki na temat miecznictwa w Polsce pochodzą z XIII i początku XIV wieku. Ich produkcją zajmowała się wyspecjalizowana grupa rzemieślników, zwanych miecznikami. Przy produkcji bogatszych i ozdobnych egzemplarzy współpracowano ze złotnikami, których kunszt był niezbędny do wykonania często bardzo złożonej ornamentyki.
Miecz zaliczał się do grupy podstawowego uzbrojenia średniowiecznego rycerza. Był też symbolem pozycji w ówczesnym świecie, gdyż używały go prawie wyłącznie wyższe warstwy społeczne pomiędzy XIII, a początkiem XVI wieku. Miecz w średniowieczu — oprócz znaczenia bojowego — wpisywał się także w symbolikę religijną i ceremonialną. Postrzegany był jako boskie narzędzie sprawiedliwości, dzięki któremu zaprowadzano niebieski porządek w ziemskim świecie. Mógł być także częścią insygniów koronacyjnych, tak jak to się stało w przypadku „Szczerbca”, jedynego zachowanego do dzisiaj elementu polskich regaliów. Również z mieczami związane są różne sentencje, wśród których chyba najbardziej znaną jest: Qui gladio ferit, gladio perit — Kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie.
W zbiorach Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku znajdują się dwa egzemplarze mieczy. Są one eksponowane na wystawie stałej w Muzeum Historii Włocławka. Oba pochodzą z 1. połowy XIV wieku i należą — według typologii Jana Petersena — do kategorii mieczy gotyckich.
Pierwszy z nich został wydobyty z pokładu torfu na głębokości ok. 1,5–2 metry w miejscowości Tymień koło Izbicy Kujawskiej — przekazany do zbiorów muzeum w 1951 r. Według klasyfikacji Ewarta Oakeshotta należy do typu XVIa. Rękojeść z szerokim trzpieniem lekko zwężającym się ku górze, w przekroju czworoboczna, dwuręczna. Głowica dyskoidalna, z wypukłą przednią i tylną powierzchnią (E. Oakeshott – typ H). Jelec z masywnymi ramionami lekko opadającymi w kierunku głowni (E. Oakeshott – typ 1). Głownia prosta, obosieczna, z szerokim dwustronnym zbroczem, ciągnącym się przez środek płazu głowni do 2/3 jej długości. Szczyt centryczny. Niewielkie ubytki na całej powierzchni. Na powierzchni miecza brak widocznych oznaczeń.

Miecze gotyckie z 1. połowy XIV wieku. Od góry: miecz z miejscowości Tymień koło Izbicy Kujawskiej, poniżej – miecz znaleziony w rejonie Jeziora Lubotyńskiego, fot.: Jarosław Czerwiński (MZKiD)

Wymiary: długość miecza – 1180 mm; długość głowni – 914 mm; szerokość głowni u nasady – 55 mm; grubość głowni u nasady – 6 mm; szerokość trzpienia u podstawy – 29,5 mm; szerokość jelca – 223 mm; grubość jelca – 9,5 mm; długość rękojeści – 263 mm; wysokość głowicy – 66 mm; szerokość głowicy – 75 mm; maksymalna grubość głowicy – 28 mm; waga – 1,588 kg.
Drugi miecz, a w zasadzie jego głownia, został znaleziony w rejonie Jeziora Lubotyńskiego, około 10 kilometrów na południowy zachód od Izbicy Kujawskiej, przez Zbigniewa Morawskiego przed 1887 r. Trafił do zbiorów muzealnych w 1959 r. jako dar Zdzisławy Wodzińskiej z Izbicy Kujawskiej. Podobnie, jak wyżej prezentowany miecz jest zaliczany do typu XVIa. Rękojeść z trzpieniem lekko zwężającym się ku górze, w przekroju czworoboczna, dwuręczna. Brak jelca oraz głowicy. Głownia prosta, obosieczna, z szerokim obustronnym zbroczem, ciągnącym się przez środek płazu głowni do połowy jej długości. Szczyt centryczny. Liczne ubytki głowni. Na trzpieniu rękojeści wybity znak krzyża równoramiennego wpisanego w okrąg – prawdopodobnie znak miecznika.

Znak krzyża równoramiennego wybity na trzpieniu rękojeści miecza znalezionego w rejonie Jeziora Lubotyńskiego, fot.: Jarosław Czerwiński (MZKiD)

Wymiary: długość miecza – 1161 mm; długość głowni – 928 mm; szerokość głowni u nasady – 54 mm; grubość głowni u nasady – 6,5 mm; szerokość trzpienia u podstawy – 30,5 mm; długość rękojeści – 233 mm; waga – 1,022 kg.

Tomasz Wąsik

*Przez pojęcie broni białej rozumiemy ogół broni służącej do walki wręcz, którą zadawane są obrażenia przy wykorzystaniu siły pochodzącej z ludzkich mięśni.