„TYDZIEŃ PŁOWIECKI” — Brakteaty znalezione w Płowcach

Do zbiorów Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej w listopadzie 1972 r. trafiło 127 brakteatów krzyżackich stanowiących depozyt przekazany przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Monety zostały znalezione przez Czesława Marchwińskiego w lipcu 1969 r., w trakcie orania pola, w odległości 200 metrów na północny zachód od pomnika upamiętniającego miejsce bitwy wojsk Władysława Łokietka z siłami zakonu krzyżackiego.

Jednostronne denary krzyżackie, inaczej fenigi, nazywane powszechnie brakteatami (z łac. brattea – blaszka, monety wybijane jednostronnie na bardzo cienkiej blaszce) funkcjonowały w państwie zakonnym aż do początków XVI wieku. Ich emisję rozpoczęto po 1233 r. Monety, które przez ponad 100 lat były jedynym rodzajem pieniądza używanym aż do reformy Winricha von Kniprode (1351–1382) występowały również na terenach ziem ościennych, stanowiąc monetę obiegową tam, gdzie brakowało miejscowej. Są to numizmaty beznapisowe, tj. pozbawione legend z kilkunastoma typami przedstawień. Kwestia ich datowania i przypisania do poszczególnych mennic pozostaje w wielu przypadkach ciągle otwarta.
Pierwotnie monety ze skarbu płowieckiego znajdowały się w naczyniu glinianym, które uległo zniszczeniu prawdopodobnie wcześniej niż w trakcie orki. Zawinięte były także w materiał lub umieszczone w woreczku i dopiero ukryte w naczyniu. Świadczyły o tym pojedyncze nitki, które były przy niektórych krążkach. Skarb zawierał 130 brakteatów, dobrze zachowanych, na kilku znajdowała się warstwa śniedzi, a jedna moneta była w połowie zniszczona. Znalezisko było jednorodne, nie występowały w nim inne monety obce z tego okresu.
Kto, kiedy i dlaczego ukrył brakteaty? Przed odpowiedzią na to pytanie należy dodać, iż taka liczba drobnych monet nie stanowiła dużego majątku, dlatego przypuszczać można, iż nie były one długo gromadzone. W miejscu ich znalezienia stały lub przechodziły oddziały krzyżackie biorące udział w bitwie z 27 września 1331 r. Monety leżały na niedużej głębokości (6–8 cm) i zostały schowane w naczyniu. Można domniemywać, że ukryto je w pośpiechu na co wskazuje niewielka głębokość ich zakopania oraz złożenie ich w garnku, który zwyczajowo nie służył do przewożenia pieniędzy. Najprawdopodobniej brakteaty zakopał jakiś giermek rycerza zakonnego, który mógł zginąć w walce lub dostał się do niewoli i nie miał możliwości szukania pieniędzy. Bagnistość terenu i pewnie przypadek sprawił, że nie znaleźli ich okoliczni chłopi przeszukujący po bitwie pola płowieckie.
Zbiór brakteatów płowieckich dzieli się na pięć zasadniczych typów, w ramach których wyodrębnia się odmiany. Kryterium podziału stanowi wyobrażenie na stemplu.

Typ pierwszy:
a/ krzyż prosty o ramieniu pionowym dłuższym, pod ramionami krzyża, u dołu, dwie kropki;
b/ krzyż prosty o ramieniu pionowym dłuższym, pod ramionami krzyża, u dołu dwa krzyżyki;

c/ krzyż prosty o ramieniu pionowym dłuższym, pod ramionami krzyża, u dołu, dwie gwiazdki;
d/ krzyż prosty o ramieniu pionowym dłuższym, pod ramionami krzyża, u dołu, dwa krzyżyki skośnie ustawione.
W zbiorach znajduje się 30 monet tego typu. Jan Pakulski w swej pracy wysuwa przypuszczenie, iż monety typu 1 ze znaleziska płowieckiego wybijano w mennicy zakonnej w Toruniu, która mieściła się przy ulicy Wjazdowej (dziś Mostowej), a przestała działać z chwilą poddania się miasta królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi w 1454 r.

Typ drugi:
a/ szeroka tarcza trójkątna z krzyżem zakonnym w środku, nad nią, u góry, mały krzyżyk;
b/ tarcza trójkątna z krzyżem zakonnym w środku, nad nią trzy kulki;
c/ tarcza trójkątna z krzyżem zakonnym w środku, nad nią dwie kulki;

d/ tarcza trójkątna z krzyżem zakonnym w środku, nad nią dwie kulki razem złączone;
e/ szeroka tarcza trójkątna z krzyżem zakonnym w środku, z trzema kulkami na rogach i z dwiema kulkami po bokach tarczy oraz z trzema kulkami razem złączonymi nad tarczą;
f/ tarcza trójkątna z krzyżem zakonnym w środku, nad nią, u góry, mały krzyżyk, a po bokach dwie kulki;
g/ tarcza trójkątna z krzyżem zakonnym w środku, nad nią trzy kulki razem złączone.

Monety z tarczą krzyżową w rysunku stempla mają identyczną wielkość, zbliżoną wagę i podobną próbę srebra jak monety typu 1 tego znaleziska. Zapewne również wybito je w pierwszej połowie XIV wieku. Stanowią prawdopodobnie nieco późniejszą emisję i też wybijano je w Toruniu.

Typ trzeci:
a/ prostokąt z jedną wypustką, dwoma krzyżami i z kulką z boku;

b/ prostokąt z jedną wypustką, dwoma krzyżami i z kulką z boku (grube linie);
c/ prostokąt z jedną wypustką, dwoma krzyżami i z gwiazdką u boku.
Monety z figurą geometryczną w rysunku stempla są podobne pod względem wielkości wagi i próby do brakteatów typu 1 i 2. Stąd można przypuszczać, że wybito je w pierwszej połowie XIV wieku. W literaturze spory wywołała sprawa mennicy, w której one powstały. Część badaczy przyjmowało mennicę gdańską za wytwórnię macierzystą. J. Pakulski wysuwa przypuszczenie, że powstały w Chełmnie, w której wytwórnia monet funkcjonowała do schyłku XIV wieku. Dopuszcza możliwość, iż po jej likwidacji, tłok menniczy przejęła powstająca mennica gdańska.

Typ czwarty:
a/ korona z trójdzielną obręczą i pionowymi ramionami, między którymi osadzony jest mały krzyż;
b/ korona z trójdzielną obręczą i pionowymi grubymi ramionami, między którymi osadzony jest duży krzyż;
c/ korona z trójdzielną obręczą i rozwartymi ramionami, między którymi osadzony jest mały krzyż;
d/ korona z trójdzielną obręczą i rozwartymi ramionami, między którymi osadzony jest duży krzyż;

e/ korona z trójdzielną obręczą i rozwartymi ramionami zakończonymi trzema kulkami, u dołu pod obręczą jedna kulka;
f/ korona z trójdzielną obręczą i rozwartymi ramionami, zakończonymi trzema kulkami, u dołu pod obręczą jedna gwiazdka;
g/ korona z trójdzielną obręczą i rozwartymi ramionami zakończonymi trzema kulkami, u dołu pod obręczą mały krzyżyk.
Brakteaty typu 4 wybito w pierwszej połowie XIV wieku w mennicy zakonnej w Królewcu.

Typ piąty:
a/ w tarczy trójkątnej gwiazda, a nad tarczą kulka;

b/ w tarczy trójkątnej duża gwiazda, nad tarczą wyraźna kulka.
Monety ostatniego typu wybijane były w Elblągu i pochodzą z pierwszej połowy XIV wieku.

Marian Cieślak

*Opis skarbu płowieckiego na podstawie pracy Jana Pakulskiego pt. Skarb krzyżacki w Płowcach, zamieszczonej w kwartalniku „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 1 (107), s. 83–94.