„1410” – wystawa czasowa na Zamku

Wystawa w Zamku Krzyżackim w Świeciu jest nie tylko retrospektywą, ale również rekontekstualizacją „Bitwy pod Grunwaldem" Jana Matejki, jednego z najbardziej ikonicznych dzieł polskiej sztuki. Ten monumentalny obraz od momentu powstania był źródłem inspiracji, prowokacji i emocji, stając się niemal żywym uczestnikiem polskiej historii i kultury. Poprzez zestawienie arcydzieła Matejki z interpretacjami uznanych artystów, wystawa ukazuje nowe znaczenia i konteksty, które „Bitwa" zyskała na przestrzeni lat.

„Bitwa pod Grunwaldem" od momentu powstania, otoczona była aurą wyjątkowości, co podkreślały wydarzenia towarzyszące jej kreacji - podróż Matejki na pola bitwy, otrzymanie berła interrexa, co zaznaczało zarówno artystyczne, jak i narodowe znaczenie obrazu. Matejko, wykorzystując motyw „Króla-ducha" Słowackiego, ugruntował swoją pozycję jako moralnego przewodnika narodu, co dodatkowo wzmacniała rola obrazu podczas kluczowych momentów historii Polski, jak II wojna światowa czy okres PRL, gdy „Grunwald" był symbolem oporu przeciwko dominacji niemieckiej oraz afirmacją narodowej tożsamości.

W epoce, gdy dominowała krytyka skupiająca się na aspektach patriotycznych obrazu, często pomijając jego walory artystyczne, „Bitwa pod Grunwaldem" była przedmiotem reinterpretacji. Od marksistowskich interpretacji Władysława Strzemińskiego, przez antyniemieckie stereotypy w propagandzie PRL, po dekonstrukcję patriotyzmu w kulturze popularnej lat 80., obraz ewoluował w świadomości społecznej i artystycznej, co świadczy o jego ciągłej aktualności i adaptacji do zmieniających się kontekstów.

Wystawa ma na celu podkreślenie, jak „Bitwa" inspirowała kolejne pokolenia artystów, od historiozoficznych rozważań Wyspiańskiego, przez konceptualne podejścia Stanisława Barei, działania Łodzi Kaliskiej, aż do współczesnych interpretacji Irminy Rusickiej.

Ostateczny kształt wystawy „1410", to nie tylko przestrzeń dla dzieła sztuki, ale dynamiczne miejsce dialogu i refleksji. Konfrontacja „Bitwy" z jej współczesnymi interpretacjami ukazuje, w jaki sposób dzieło kontynuuje dialog z czasem, inspirując i stając się punktem odniesienia dla szerokiej publiczności.

Prezentowane dzieła:
„Bitwa pod Grunwaldem"
Jan Matejko, 1878
Olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Warszawie
Wierna kopia z oryginału: Ireneusz Rolewski, 2019
Depozyt Ireneusza Rolewskiego w zbiorach Muzeum Historycznego Skierniewic im. Jana Olszewskiego

„Bitwa pod Grunwaldem" to jeden z najbardziej znaczących obrazów Jana Matejki, polskiego malarza znany z monumentalnych dzieł o tematyce historycznej. Dzieło zostało namalowane w 1878 roku i przedstawia jedno z najważniejszych wydarzeń w historii Polski, czyli zwycięstwo połączonych sił polsko-litewskich nad zakonem krzyżackim w 1410 roku. Dzieło nie tylko oddaje wydarzenia z 1410 roku, ale również ma głębsze znaczenie narodowe i patriotyczne. Matejko namalował obraz w okresie zaborów, gdy Polska nie istniała jako niezależne państwo, a dzieło miało na celu przypomnieć Polakom o ich chwalebnej przeszłości i potencjale do odzyskania niepodległości. Postacie na obrazie są przedstawione w sposób heroiczny, podkreślający ich męstwo i determinację, co miało inspirować współczesnych Matejki Polaków. Matejko znany jest z dbałości o detale historyczne, co jest widoczne w dokładnym odwzorowaniu zbroi, uzbrojenia i sztandarów. Jego styl malarski, charakteryzujący się dramatycznym światłocieniem i dynamiczną kompozycją, idealnie oddaje chaos i intensywność bitwy. Dzieło jest pełne emocji i napięcia, co przyciąga wzrok i sprawia, że obraz jest nie tylko dziełem sztuki, ale także lekcją historii. Od 2012 roku obraz nie jest wypożyczany i pozostaje na stałe w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Decyzja ta została podjęta w trosce o zachowanie stanu konserwatorskiego tego cennego i niezwykle ważnego dzieła. Prezentowany na wystawie obraz jest wierną i jedyną istniejącą w tym formacie i technice kopią dzieła, wykonaną przez Ireneusza Rolewskiego w 2019 roku.

„Grunwald”
Stanisław Wyspiański, 1904
Rysunek kredką, Muzeum Narodowe w Krakowie

Dzieło Wyspiańskiego "Grunwald" jest unikalną interpretacją słynnej bitwy, przedstawiającą ją w sposób znacznie bardziej abstrakcyjny i symboliczny niż literalne podejście Matejki. Wyspiański używa kredki, co pozwala na bardziej swobodne i dynamiczne linie, a także na subtelniejsze użycie koloru niż w tradycyjnym malarstwie olejnym. Szkic Wyspiańskiego oddaje ducha narodowego w sposób bardziej introspektywny i skoncentrowany na indywidualnych postaciach niż na całej scenie bitwy. Postacie na rysunku mogą wydawać się być mniej heroiczne i bardziej ludzkie, co dodaje dziełu parodystyczny ton. Tym samym, Wyspiański stawia pytanie o naturę bohaterstwa i pamięci historycznej. Choć Wyspiański czerpał inspirację z pracy Matejki, jego "Grunwald" jest bardziej eksperymentalny w formie. Stosowanie kredki pozwala na bardziej ekspresjonistyczne i mniej formalne przedstawienie tematu, co może być odbierane jako krytyka lub reinterpretacja narodowej epopei przedstawionej przez Matejkę. Wyspiański, tworząc "Grunwald", pokazał, jak różnorodne mogą być interpretacje tego samego wydarzenia historycznego, zależnie od perspektywy artysty i kontekstu, w jakim powstaje dzieło. To przypomina o uniwersalnej wartości sztuki jako medium do dialogu między przeszłością a teraźniejszością.

„Bitwa pod Grunwaldem na Karowej"
Grupa Łódź Kaliska, 1999
Wydruk pigmentowy, dibond

Jednym z najbardziej znanych dzieł Grupy Łódź Kaliska jest ich wersja "Bitwy pod Grunwaldem", stworzona w 1990 roku jako fotomontaż i prowokacyjna reinterpretacja słynnego obrazu Jana Matejki. Dzieło to przedstawia bitwę w sposób groteskowy i ironiczny, z elementami współczesnymi, takimi jak postacie w strojach bikini czy wizerunki znanych postaci z tamtego okresu (w tym samych artystów) w roli rycerzy i bohaterów. Praca ta miała na celu zwrócenie uwagi na manipulację historią w sztuce oraz na to, jak historia jest przedstawiana w kulturze masowej. Dzieło "Bitwa pod Grunwaldem" stało się jednym z ikonicznych przykładów krytycznego podejścia Grupy Łódź Kaliska do narodowej historii i sztuki. Przez swój satyryczny charakter, praca ta wywołała wiele dyskusji na temat roli artysty w społeczeństwie i granic sztuki.

„Mały Obrazek – Wielki Kłopot, Alternatywy 4”
Stanisław Bareja, 1986
Odcinek IV „Profesjonaliści”, Telewizja Polska

W jednym z odcinków serialu "Alternatywy 4", pt. "Obraz", mieszkańcy bloku przy ulicy Alternatywy 4 zostają wplątani w humorystyczną sytuację, kiedy do jednego z mieszkań dostarczany jest ogromny, zabytkowy obraz. Dzieło sztuki, przedstawiające scenę z polskiej historii, okazuje się być darem od dalekiego krewnego jednego z mieszkańców, pana Stanisława. Obraz jest tak duży, że nie mieści się w windzie, co zmusza mieszkańców do organizacji niecodziennej operacji wniesienia go po schodach. Każdy krok na klatce schodowej staje się źródłem komediowych pomyłek i nieporozumień. Kulminacyjnym momentem odcinka jest odkrycie, że obraz, który wszyscy uważali za bezcenny zabytek, jest w rzeczywistości doskonale wykonaną repliką. Ta wiadomość wprowadza zamieszanie i prowokuje serię komicznych oskarżeń między mieszkańcami, którzy próbują ustalić, kto jest odpowiedzialny za wprowadzenie ich w błąd.

„Historia wesoła, a ogromnie przez to smutna”
Kasper Lecnim, Irmina Rusicka, 2021
Stal proszkowana 

Instalacja tworzy dialog między dwoma gigantami polskiej sztuki – Janem Matejką i Stanisławem Wyspiańskim. Praca wykorzystuje kontrast w podejściach obu malarzy: Matejko, znany z monumentalnych i epickich przedstawień historii Polski, zostaje zestawiony z Wyspiańskim, który w swojej twórczości poddaje krytyce i dezakralizuje narodowe mity. Centralnym elementem instalacji jest metalowa arabeska, wykonana z giętkich prętów, które dynamicznie wznoszą się ku górze, tworząc w przestrzeni efektowne cienie na ścianach. Instalacja wzbogaca swoją narrację przez strategiczne rozmieszczenie zmniejszonych reprodukcji "Bitwy pod Grunwaldem", co pozwala na bezpośrednie porównanie klasycznego dzieła z nowoczesnym podejściem twórcy instalacji. Dynamika między powagą a lekkością staje się kluczowa, podkreślając napięcie między konserwacją a krytycznym przemodelowaniem polskości. Instalacja staje się przestrzenią, gdzie tradycja spotyka nowoczesność, tworząc nową, złożoną narrację narodową. Dzieło to jest świadectwem tego, jak sztuka może wpływać na interpretację i percepcję historii, proponując, że każda metoda jej reinterpretacji jest ważna, a narodowe narracje mogą być zarówno źródłem dumy, jak i refleksji nad ich jednostronnością.

Biogramy

Jan Matejko (1838–1893)

Jeden z najwybitniejszych polskich malarzy, znanym przede wszystkim z monumentalnych obrazów historycznych, które stały się ikonicznymi dziełami narodowej sztuki. Urodzony w Krakowie, Matejko szybko wykazał niezwykły talent artystyczny, który rozwijał na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jego prace charakteryzują się głębokim zrozumieniem historycznym, precyzją detalu i dramatyzmem, co czyni go mistrzem narracji wizualnej. Matejko specjalizował się w dużych płótnach przedstawiających kluczowe momenty z polskiej historii. Jego najbardziej znane dzieła, takie jak „Bitwa pod Grunwaldem”, „Hołd Pruski” i „Stańczyk”, nie tylko odzwierciedlają ważne wydarzenia, ale również pełnią funkcję edukacyjną i wychowawczą, przypominając społeczeństwu o chwalebnej przeszłości kraju w okresach zaborów. Matejko nie ograniczał się jednak tylko do malarstwa; jako pedagog, rektor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, miał znaczący wpływ na rozwój młodych polskich artystów. Za życia Matejko cieszył się dużym uznaniem i szacunkiem, będąc cenionym nie tylko w Polsce, ale i za granicą. Jego prace są dzisiaj kluczowymi elementami kolekcji w wielu muzeach, w tym w Muzeum Narodowym w Krakowie i Warszawie. Jan Matejko pozostaje symbolem narodowego malarstwa i jednym z najważniejszych artystów w historii Polski, którego dziedzictwo wciąż inspiruje nowe pokolenia.

Stanisław Wyspiański (1869–1907)

Wybitny polski artysta przełomu XIX i XX wieku, wyróżniający się jako malarz, dramaturg, poeta oraz projektant wnętrz i witraży. Urodzony w Krakowie, Wyspiański studiował na tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie początkowo był pod dużym wpływem Jana Matejki, później jednak wypracował własny, rozpoznawalny styl. Jego twórczość jest niezwykle zróżnicowana; od dramatów takich jak „Wesele”, które uważane jest za jedno z najważniejszych dzieł w polskiej literaturze, po projektowanie witraży w kościele Franciszkanów w Krakowie, które odzwierciedlają jego zainteresowanie sztuką secesyjną. Wyspiański znany jest również z portretów i pejzaży, w których wykorzystywał żywe kolory i nowatorskie techniki, łącząc wpływy impresjonizmu z modernizmem. Artysta intensywnie zajmował się tematami narodowymi i społecznymi, co widoczne jest w jego malarstwie i dramatach, gdzie często poruszał kwestie tożsamości, wolności oraz moralności. Wyspiański zmarł młodo, mając zaledwie 38 lat, ale pozostawił po sobie niezwykle bogate dziedzictwo, które do dziś inspiruje i jest przedmiotem badań wielu naukowców i artystów. Jego prace znajdują się w wielu muzeach i są uznawane za narodowe skarby Polski.

Stanisław Bareja (1929-1987)

Jeden z najbardziej znanych polskich reżyserów filmowych i telewizyjnych, cenionym za swoje komedie satyryczne, które błyskotliwie komentowały realia życia w PRL-u. Urodzony w Warszawie, Bareja ukończył studia na Wydziale Reżyserii Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi, co dało mu solidne podstawy do kariery w przemyśle filmowym. Jego filmy, takie jak "Nie ma mocnych", "Miś", "Brunet wieczorową porą" oraz serial "Alternatywy 4", zyskały status kultowych dzięki swojej unikalnej mieszance humoru, absurdu i krytycznego spojrzenia na socjalistyczną rzeczywistość. Bareja był mistrzem w ukazywaniu absurdów codzienności, biurokracji i życia pod komunistycznym reżimem, co czyniło jego prace nie tylko rozrywkowymi, ale i głęboko społecznymi i politycznymi komentarzami. Chociaż jego filmy często były krytykowane przez ówczesną cenzurę, to z czasem zdobyły ogromną popularność wśród szerokiej publiczności i do dzisiaj są cenione jako precyzyjne portrety epoki. Bareja pozostawił po sobie trwały ślad w polskiej kulturze, inspirując kolejne pokolenia twórców filmowych. Jego dzieła są nie tylko dokumentem swoich czasów, ale także źródłem humoru i refleksji nad naturą ludzkiego życia w każdym systemie politycznym.

Grupa Łódź Kaliska

Kolektyw artystyczny założony w 1979 roku w Łodzi przez grupę studentów Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej. Twórcami grupy są Marek Janiak, Andrzej Kwietniewski, Adam Rzepecki, Andrzej Świetlik i Sławek Bit. Grupa zdobyła rozgłos dzięki swoim prowokacyjnym i często kontrowersyjnym działaniom artystycznym, które wykorzystują humor, parodię i groteskę, aby komentować społeczne i polityczne realia Polski czasów PRL-u i transformacji ustrojowej. Prace Grupy Łódź Kaliska obejmują szerokie spektrum mediów, w tym performance, fotografię, instalację i happening. Ich twórczość, pełna satyry i ironii, bada granice sztuki i jej recepcji, często kwestionując estetyczne i moralne normy. Kolektyw jest znany z krytycznego podejścia do polskiej rzeczywistości, co manifestuje się w ich słynnych projektach takich jak parodystyczne reinterpretacje dzieł sztuki, w tym sławnej „Bitwy pod Grunwaldem” Jana Matejki.

Ireneusz Rolewski

Malarz i rysownik, to absolwent Łódzkiej Akademii Sztuk Pięknych im. Władysława Strzemińskiego. Jego prace wykazują wpływy naturalizmu i ekspresjonizmu, co czyni go wszechstronnym artystą zdolnym do eksplorowania różnorodnych tematów i technik. Rolewski jest znany z zamiłowania do portretów, scen rodzajowych, pejzaży i martwych natur. Szczególnie interesuje go eksperymentowanie z formą obrazu, eksplorując różne gęstości, ilości i jakości mediów malarskich oraz techniki aplikacji na zróżnicowane podobrazia. Jego twórczość obejmuje także projektowanie rzeźb kinetycznych, które często czerpią inspiracje z natury. Rolewski ma także zainteresowania w zakresie zjawisk paranormalnych oraz malarstwa z okresu XIX i XX wieku, a także epoki Młodej Polski i iluzji wizualnej. Jednym z jego najbardziej znaczących osiągnięć jest wykonanie wiernego 1:1 odwzorowania "Bitwy pod Grunwaldem" Jana Matejki. Dodatkowo, Rolewski ukończył obraz "Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem", który obecnie znajduje się w stałej kolekcji Parlamentu Europejskiego, eksponowany w głównym holu budynku.

Irmina Rusicka

Artystka wizualna, której twórczość obejmuje szeroki zakres mediów, w tym instalacje, performance oraz wideo. Absolwentka Akademii Sztuk Pięknych, Rusicka zyskała uznanie dzięki swoim interdyscyplinarnym projektom, które eksplorują relacje między historią a tożsamością kulturową. Jej prace często biorą pod lupę społeczne konstrukty i narracje, badając, w jaki sposób te elementy kształtują percepcję indywidualną i zbiorową. Rusicka jest znana z krytycznego podejścia do konwencjonalnych form sztuki i narracji, co pozwala jej na tworzenie dzieł, które nie tylko angażują widza estetycznie, ale również prowokują do głębszej refleksji nad współczesnymi problemami społecznymi i politycznymi. Artystka brała udział w licznych wystawach krajowych i międzynarodowych, gdzie prezentowała swoje projekty, które często były chwalone za innowacyjność i odwagę w podejmowaniu trudnych tematów. Rusicka kontynuuje swoją działalność artystyczną, rozwijając projekty, które stawiają pytania o granice sztuki i jej rolę w społeczeństwie.

Kasper Lecnim

Artysta wizualny, którego edukacja i kariera artystyczna są ściśle związane z Akademią Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu. Jego twórczość charakteryzuje się wielowymiarowym podejściem do sztuki oraz zamiłowaniem do eksperymentowania z różnorodnymi mediami. Współpracuje z Irminą Rusicką. Ich duet artystyczny jest znany z realizacji, które często kwestionują konwencje i prowokują refleksję nad współczesną kulturą i sztuką. Kasper Lecnim prezentował swoje prace zarówno na wystawach indywidualnych, jak i zbiorowych, między innymi w Muzeum Współczesnym we Wrocławiu oraz w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.

Organizator: Centrum Kultury w Świeciu - dyrektor Monika Tom

Artyści: Jan Matejko, Stanisław Wyspiański, Stanisław Bareja, Ireneusz Rolewski, Irmina Rusicka, Kasper Lecnim, Grupa Łódź Kaliska

Koncepcja: Romuald Dworakowski, Juliusz Sokołowski, Paweł Ciepielewski, Michał Grocki

Program edukacyjny: Jakub Stelągowski, Michał Goliński

Produkcja i projekt: The Making

Partner: Muzeum Historyczne Skierniewic im. Jana Olszewskiego