„TYDZIEŃ PŁOWIECKI” — Pomniki upamiętniające bitwę pod Płowcami (po 1918 r.)

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. zmieniło rolę jaką odgrywały pamiątki przeszłości i rocznice wydarzeń historycznych. W odrodzonej II Rzeczypospolitej miały one przede wszystkim budować świadomość społeczeństwa jednoczonego po latach niewoli. W oparciu o wspólną tradycję przypominano o dokonaniach Polaków, uczono młode pokolenie i budowano poczucie dumy narodowej. Jednocześnie ukazywanie zwycięskich bitew i sukcesów w przeszłości kształtowało przekonanie o sile odrodzonego państwa i możliwości przeciwstawienia się wrogom.

W efekcie obchody rocznic i wspomnienia dawnych zwycięstw na stałe wpisały się w kalendarz uroczystości państwowych. Szczególną okazją do świętowania były zaś okrągłe rocznice wydarzeń historycznych, którym starano się nadać doniosły ton, podkreślając ich znaczenie. Nie inaczej było z bitwą pod Płowcami. Mimo, iż w polskiej tradycji historycznej Płowce żyły w cieniu Grunwaldu, w drugiej połowie lat 20. XX wieku podjęto działania, które można traktować jako próbę wzmocnienia tradycji płowieckiej. Okazją do tego była, przypadająca w 1931 r. sześćsetna rocznica bitwy płowieckiej. Początkowo „pomnikiem” obchodów miało być odnowienie klasztoru w Radziejowie, wówczas bardzo zaniedbanego i wymagającego gruntownego remontu, a postrzeganego jako wotum wdzięczności, ufundowane przez Władysława Łokietka po bitwie pod Płowcami. W maju 1927 r. zawiązany został w Radziejowie Komitet Obchodu 600-lecia Bitwy pod Płowcami.

Na czele komitetu stanął biskup włocławski Karol Radoński jako przewodniczący. Ponadto w jego skład weszli przedstawiciele władz państwowych i samorządowych: poseł na sejm Szczepan Promis, starosta powiatu nieszawskiego Stanisław Wasiak, prezydent Inowrocławia Apolinary Jankowski, prezydent Włocławka Stanisław Pachnowski. Duchowieństwo reprezentował także rektor klasztoru radziejowskiego ksiądz Jan Wieczorek, natomiast lokalną inteligencję i elity m.in. radni włocławscy Jerzy Bojańczyk i Feliksa Dowmontowa, dyrektor włocławskiego oddziału Banku Polskiego Franciszek Szeliga, dyrektor Gimnazjum Ziemi Kujawskiej Władysław Chmura, dyrektor szkoły w Radziejowie Ignacy Giergielewicz, księgarz, literat i publicysta Zdzisław Arentowicz, nauczyciel i publicysta Paweł Czarnecki, dyrektor Komunalnej Kasy Oszczędności miasta Włocławka Łukasz Mystkowski, a także dowódca 14. Pułku Piechoty pułkownik Ignacy Misiąg.

Do 1930 r. działalność komitetu skupiała się na zbiórce funduszy oraz działaniach mających rozpropagować całą akcję. Porozumiano się z wojewódzkim konserwatorem zabytków dr. Zygmuntem Rokowskim, który nieodpłatnie przygotował stosowną dokumentację i sprawował dozór architektoniczny nad prowadzonymi pracami. Projekt przebudowy wykonał Jerzy Raczyński. Dzięki wsparciu samorządu, przedsiębiorców oraz zaangażowania mieszkańców Radziejowa i okolic zorganizowano niezbędne materiały i w marcu 1930 r. rozpoczęto prace związane z odnową klasztoru. Mimo problemów z zebraniem odpowiedniej ilości środków finansowych projekt ten został ukończony w wyznaczonym czasie.

Równolegle z pracami w Radziejowie członkowie Komitetu planowali także szereg innych działań w celu uczczenia okrągłej rocznicy bitwy pod Płowcami. Ambitne założenia zawierały plany budowy szkoły zawodowej lub schroniska dla starców, otwarcia żeńskiej szkoły rzemiosł, budowy pomników w Brześciu Kujawskim oraz w Płowcach. Problemy z zebraniem odpowiednich funduszy przy okazji odnowienia klasztoru w Radziejowie sprawiły, że większość z tych pomysłów musiano porzucić. Wciąż jednak żywy był zamysł postawienia na miejscu bitwy pomnika jako wyrazu pamięci. Idea ta spotkała się z akceptacją i przychylnością. Powstał projekt wykonany przez prof. Oskara Sosnowskiego, który wyobrażał kolumnę wysokości ok. 5 metrów z przymocowanym pasem rycerskim, na którym wyryte były herby ziem, z których chorągwie brały udział w bitwie. W środku umieszczono herb Polski. Do pasa przypięty był miecz , którego głownia uwydatniona ponad kolumnę tworzyła formę krzyża. Ze względu na zbyt duży koszt zrezygnowano z pomysłu budowy pomnika i zastąpiono go skromniejszym projektem usypania wysokiego kopca. Orędownikami tej idei byli ks. Stanisław Gruchalski oraz inż. Janusz Wojciechowski. Kluczowym elementem projektu była fosa wokół kopca. Ziemia z niej wydobyta miała posłużyć jako materiał do budowy kopca. W przeciwnym wypadku konieczność zwożenia kilku tysięcy metrów sześciennych ziemi z całej okolicy byłaby poważnym problemem utrudniającym realizację całego przedsięwzięcia. Entuzjastą pomysłu był także Jan Biesiekierski, właściciel wsi Płowce, który wydzielił ze swoich posiadłości morgę ziemi i nieodpłatnie podarował ją komitetowi z przeznaczeniem na planowaną pamiątkę zwycięstwa. Zgodnie z założeniami kopiec miał mieć 10-20 metrów wysokości, ze średnicą u podstawy wynoszącą 35 m, zwężając się na górze do 5 metrów. Dojście na szczyt planowano wykonać w formie serpentyny. Całość otoczona miała być fosą głęboką na 2 metry. Początkowo na szczycie zamierzano umieścić duży kamień z napisem nawiązującym do rocznicy, ale z czasem zrezygnowano z tego pomysłu.

Prace rozpoczęły się 30 lipca 1931 r. Rocznica zbliżała się wielkimi krokami zatem członkowie komitetu wystąpili z odezwą w prasie, apelując aby w sypaniu kopca pomogły wszelkie związki, organizacje, stowarzyszenia i społeczeństwo Kujaw. Apel spotkał się z żywym odzewem i wkrótce do Płowiec zjechały rzesze chętnych do pomocy. Byli wśród nich m.in. członkowie organizacji młodzieżowych, przedstawiciele szkół, harcerze, członkowie „Strzelca”, „Sokoła”, kół ziemian, oddziały straży pożarnych, delegacje z zakładów pracy.

Sypanie kopca płowieckiego, fot. „K. Szałwiński”, Płowce 1931 r., Zbiory Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej

Mimo licznie przybywających grup i osób indywidualnych ich pomoc oraz zaangażowanie były różnie oceniane. Wielu pracowało chętnie nie szczędząc sił, ale nie brakowało takich których udział w sypaniu kopca był raczej symboliczny. Niektórzy przybywali do Płowiec jedynie z ciekawości lub dla reklamy swojego nazwiska. W efekcie główny ciężar prac brali na siebie żołnierze 14. Pułku Piechoty z Włocławka, później wsparci także żołnierzami 59. Pułku Piechoty z Inowrocławia. W międzyczasie zrezygnowano z wejścia na szczyt kopca w formie serpentyny. W to miejsce wykonano proste schody wiodące od podstawy na wierzchołek. Postępowi prac nie sprzyjała także deszczowa pogoda. Ostatecznie na dzień uroczystych obchodów kopiec został prowizorycznie wykończony i w surowym stanie mógł uświetnić 600. rocznicę bitwy pod Płowcami.

Pod koniec sierpnia 1931 r., w czasie dyskusji nad formą organizacji rocznicy, wyłoniły się dwie idee: z jednej strony część członków komitetu optowała za obchodami o zasięgu regionalnym ograniczonym do terenu Kujaw, z drugiej strony natomiast pojawił się pomysł zorganizowania uroczystości o szerokim ogólnopolskim charakterze, którą uświetnić miały najwyższe władze państwowe. Zdecydowano się na wybór drugiej opcji, rozszerzając działania i popularyzując obchody płowieckie w całej Polsce. W tym celu wyodrębniono Obywatelski Komitet Wykonawczy Obchodu 600-lecia Bitwy pod Płowcami na czele z prezydentem Włocławka Stanisławem Pachnowskim. W ramach Komitetu Wykonawczego działały trzy sekcje: Finansowa, którą kierował Franciszek Szeliga, Propagandowa na czele której stanął Władysław Chmura oraz Sekcja do kopania kopca pod kierunkiem pułkownika Ignacego Misiąga.

W ramach przygotowywanych obchodów podjęto współpracę z szeregiem instytucji o zasięgu ogólnopolskim jak i lokalnym. Organizowano pogadanki, odczyty i dyskusje na temat bitwy, nawiązano współpracę z Polską Agencją Telegraficzną w celu realizacji krótkiego filmu pt. Bitwa pod Płowcami. Podjęto szeroką współpracę z mediami, zabiegając o transmisję obchodów pod Płowcami w Polskim Radiu. Z okazji rocznicy ukazał się także specjalny numer czasopisma „Życie Włocławka i Okolicy”. Przygotowano także szereg rocznicowych pamiątek: broszury o Płowcach, karty pocztowe, plastikowe żetony z imitacją pieczęci Władysława Łokietka. Działania na rzecz uczczenia rocznicy podejmowały także inne stowarzyszenia. W kwietniu 1931 r. we Włocławku powstał Komitet Łokietkowy który postawił sobie za cel odlanie dzwonu i umieszczenia go we włocławskiej katedrze.

Główne uroczystości rocznicowe odbyły się 26 i 27 września 1931 r. W sobotę 26 września w wielu miastach Rzeczypospolitej odbyły się capstrzyki połączone z rozpalaniem dużych ognisk na wzór czasów średniowiecznych. Prasa nazywała je „wiciami płowieckimi”.

Kolejnym punktem obchodów była premiera sztuki Zdzisława Arentowicza pt. Płowce w kinoteatrze „Światowid” we Włocławku. Przedstawienie wyreżyserował Franciszek Kołudzki, a dekoracje przygotował artysta malarz Leon Płoszay. Sztuka cieszyła się dużym zainteresowaniem, po zakończeniu głównych uroczystości płowieckich prezentowano ją w teatrach amatorskich i profesjonalnych m.in. w Toruniu.

Niedzielne obchody rozpoczęły się od poświęcenia odnowionego klasztoru w Radziejowie. Na uroczystości zebrali się przedstawiciele władz państwowych i samorządu terytorialnego. Obecni byli m.in. minister komunikacji Alfons Kühn, minister poczt i telegrafów Ignacy Boerner, marszałek senatu Władysław Raczkiewicz, przedstawiciele władz wojewódzkich, powiatowych i miejskich z Nieszawy, Włocławka, Inowrocławia, Lipna, Strzelna. Uroczystemu nabożeństwu połączonemu z poświęceniem odnowionej świątyni przewodniczył biskup Karol Radoński.

Następnie wszyscy uczestnicy udali się do Płowiec, gdzie biskup Radoński poświęcił kopiec. Po homilii przemówienia wygłosili przedstawiciele władz państwowych i samorządowych. Jako ostatni głos zabrał prezydent Włocławka Stefan Pachnowski, odczytując treść aktu erekcyjnego. Po uroczystym podpisaniu dokumentu przez przedstawicieli władz, akt został zalutowany w żelaznej tubie i złożony w kopcu. Ówczesna prasa szacowała, że w czasie uroczystości pod kopcem zgromadziło się 13-18 tysięcy osób.

Uroczystość odsłonięcia kopca płowieckiego, fot. n.n., Płowce 27 września 1931 r., Zbiory Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej

Ostatnim akcentem obchodów była wystawa historyczno-wojskowa w gmachu Muzeum Ziemi Kujawskiej. Otwarcia wystawy dokonał marszałek senatu Władysław Raczkiewicz. Zgromadzono na niej szereg eksponatów głównie z okresu średniowiecza nawiązujących tematycznie do obchodzonej rocznicy. Prezentacja ekspozycji połączona była z odczytami okolicznościowymi.

Po zakończonych uroczystościach rocznicowych kopiec w Płowcach nie przyciągał już tak dużego zainteresowania i uwagi. W efekcie przez dwa lata pozostawał niewykończony. Na wiosnę 1933 roku członkowie komitetu zwrócili się z prośba do płk. Misiąga, aby ponownie odkomenderował kompanię żołnierzy 14. Pułku Piechoty w celu wykończenia kopca. W ciągu miesiąca prac żołnierze podwyższyli go o 1,5 metra i wyrównali boki. Stojącą w fosie wodę wypompowały straże pożarne z Radziejowa, Osięcin i Płowiec. Dla zabezpieczenia konstrukcji przed rozmywaniem w czasie deszczu cały kopiec wraz z fosą został obłożony darniną otrzymaną nieodpłatnie od Włodzimierza Chrząszczewskiego z Broniewka. Transport darniny na miejsce zorganizowały Radziejowskie Koło Ziemian oraz Cukrownia Dobre. Na wierzchołku umieszczono kamienny krzyż projektu architekta Skóry z Aleksandrowa Kujawskiego. W pełni ukończony kopiec został 13 sierpnia 1933 roku przekazany pod opiekę Towarzystwa Krajoznawczego we Włocławku.

Kopiec przez resztę okresu międzywojennego był symbolicznym miejscem przywołującym pamięć o bitwie pod Płowcami. Stanowił cel wycieczek szkolnych i krajoznawczych, a także w naturalny sposób stał się miejscem obchodów rocznicowych w kolejnych latach. Ostatnie miały miejsce we wrześniu 1938 r.

Po zajęciu Polski władze niemieckie przystąpiły do działań mających na celu zniszczenie obiektów przypominających o bitwie. Pod koniec października 1939 r. grupa 16 Żydów z Osięcin kierowana przez polskiego majstra Władysława Dorsza otrzymała zadanie rozbiórki kopca płowieckiego. Otrzymali do pracy łopaty, kilofy i lekki wóz do transportu ziemi, którą mieli rozwozić po okolicy, niwelując nierówności terenowe. Początkowo wozili ziemię do Osięcin rozsypując ją na rynku, później wyrównywali teren w okolicy kopca. Pracę kontynuowano także zimą. Pod koniec maja 1940 r. zakończono rozbiórkę. Jedynym, zachowanym do dziś, elementem kopca jest akt erekcyjny, który w 1984 r. trafił do zbiorów Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej.

Akt erekcyjny kopca płowieckiego, 1931 r., fot. Jarosław Czerwiński, Zbiory Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej

Przez kilkanaście lat po zakończeniu II wojny światowej bitwa płowiecka nie przyciągała szerszej uwagi. Okazja do ponownego zainteresowania tym tematem pojawiła się w 1961 r. wraz z 630. rocznicą bitwy. Zbiegło się to w czasie z obchodzonym rok wcześniej 550-leciem bitwy pod Grunwaldem. Obydwie rocznice wpisywały się w program obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego i jako takie otrzymały uroczysty, ogólnopolski charakter. Uroczystościom pod Płowcami patronował Wojewódzki Komitet Frontu Jedności Narodu w Bydgoszczy. Przewodniczący Komitetu, Adam Schmidt, podkreślał nierozerwalny charakter tych wydarzeń: Jak w ubiegłym roku Grunwald, tak obecnie Płowce stają się magnesem, przyciągającym uwagę i serca wszystkich Polaków. Płowce były bowiem zadatkiem i zapowiedzią Grunwaldu.

Podobnie jak w przypadku Grunwaldu, gdzie wzniesiono okazały pomnik w formie obelisku i proporców zwycięstwa, także przygotowując uroczyste obchody pod Płowcami zaplanowano zagospodarowanie terenu po dawnym kopcu i postawienie w jego miejscu nowego kamiennego pomnika autorstwa prof. Stefana Narębskiego.

Prace zaplanowano także na dawnym cmentarzu poległych rycerzy, który został przy tej okazji odnowiony i zrekonstruowany. W centrum cmentarza stanął kamienny pomnik autorstwa prof. Stefana Narębskiego, na którym umieszczono tablicę z napisem: „Poległym w walce z najeźdźcą krzyżackim w 630 rocznicę bitwy społeczeństwo województwa bydgoskiego Płowce 27 września 1961”.

Płowce, pomnik ku czci poległych w zwycięskiej bitwie z Krzyżakami w 1331 r., fotografia reprodukowana na pocztówce, fot. O. Gałdyński, Biuro Wydawnicze Ruch, zbiory prywatne

Całość obchodów podzielono na dwa dni: sobotę i niedzielę 23-24 września 1961 r. Obok głównych uroczystości zorganizowano cykl wydarzeń towarzyszących: wystaw, odczytów, zlotów, występów artystycznych.

Dzień przed głównymi uroczystościami, w sobotę 23 września 1961 r. o godz. 11.00, otwarta została w Muzeum Kujawskim we Włocławku wystawa zatytułowana „Płowce”. Uroczystej inauguracji dokonał wiceprzewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy Antoni Majdziński. Scenariusz wystawy opracowała kustosz Muzeum Henryka Królikowska natomiast materiały historyczne zebrał dr Janusz Bieniak. Prezentowane na wystawie eksponaty pochodziły zarówno ze zbiorów włocławskiego muzeum jak i wypożyczeń z muzeów w Poznaniu i Toruniu, Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, Biblioteki Narodowej w Warszawie oraz Archiwum Diecezjalnego we Włocławku.

Fragment wystawy czasowej „Płowce” w gmachu Muzeum Kujawskiego we Włocławku, fot. Antoni Sachajdak, Włocławek 1961 r., zbiory Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej

Również 23 września 1961 r. w gmachu Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Brześciu Kujawskim odbyła się sesja popularnonaukowa na temat bitwy pod Płowcami. Aktualny stan badań nad wydarzeniami z 1331 r. przedstawił prof. Marian Biskup.

Centralne uroczystości związane z rocznicą miały miejsce w niedzielę 24 września 1961 r. pod nowo wybudowanym pomnikiem w Płowcach. Obchody rozpoczęły się o godzinie 11.00. Na trybunie honorowej pod pomnikiem miejsca zajęli przedstawiciele najwyższych władz państwowych, wojewódzkich i powiatowych, a także działacze organizacji politycznych, społecznych, młodzieżowych, delegacji z zakładów pracy, urzędów, instytucji, okoliczni mieszkańcy i turyści. Ogółem w czasie uroczystości zebrało się około 20 000 osób.

Uroczystość odsłonięcia pomnika w Płowcach, fot. n.n., Płowce 24 września 1961 r., zbiory Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej

Przemówienie powitalne wygłosił przewodniczący Wojewódzkiego Komitetu Frontu Jedności Narodu Aleksander Schmidt. Po nim nastąpiło uroczyste odsłonięcie pomnika, którego dokonał wicepremier Eugeniusz Szyr. Wygłosił również okolicznościowe przemówienie. Następnie głos zabrał dowódca Pomorskiego Okręgu Wojskowego gen. dyw. Zygmunt Huszcza. Po jego wystąpieniu patrole Wojskowej Służby Socjalistycznej złożyły pod pomnikiem urny z ziemią z Westerplatte, Wału Pomorskiego, Podgajów oraz urny z wodą z Bałtyku i Odry.

Po zakończonych uroczystościach pod pomnikiem przedstawiciele rządu i władz wojewódzkich udali się do nowo wybudowanej Szkoły Tysiąclecia im. Władysława Łokietka w Płowcach. Przemówienie powitalne wygłosił przewodniczący prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Radziejowie Marian Drzewiecki. Po nim głos zabrał wiceminister oświaty Ferdynand Herok. Następnie wicepremier Szyr dokonał symbolicznego przecięcia wstęgi po czym zgromadzeni goście zwiedzili wnętrze nowej szkoły, a także zorganizowaną w jej murach objazdową wystawę pt. „Płowce”.

Płowce, pomnik zwycięstwa wzniesiony w 630. rocznicę bitwy z Krzyżakami, fotografia reprodukowana na pocztówce, fot. O. Gałdyński, Biuro Wydawnicze Ruch, zbiory prywatne

Po oficjalnej części obchodów, na estradzie obok szkoły odbyły się występy artystyczne. Wziął w nich udział Centralny Zespół Artystyczny Wojska Polskiego, zespół połączonych chórów męskich województwa bydgoskiego oraz zespoły młodzieżowe. W czasie dwóch dni uroczystości w Płowcach, Radziejowie i Osięcinach miał miejsce także zlot turystyczny zorganizowany przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze we Włocławku.

Uroczystość w 1961 r. była ostatnią rocznicą bitwy pod Płowcami zorganizowaną z takim rozmachem. Wybudowany wówczas pomnik stał się naturalnym miejscem obchodów w kolejnych latach. W 1981 r., z okazji 650-lecia bitwy, obok pomnika postawiono krzyż.

Pod koniec lat 80. XX wieku podjęto działania w celu wybudowania w Płowcach kaplicy. Miała ona stanąć w miejscu dawnego kościoła parafialnego nawiązując tym samym do tradycji parafii płowieckiej. Inicjatorem i organizatorem budowy był ks. Stanisław Grzybowski, proboszcz parafii Witowo w latach 1975-2001. Projekt świątyni przygotował inż. Jerzy Kociołowicz. W przeddzień kolejnej rocznicy bitwy pod Płowcami 26 września 1989 r. biskup włocławski Henryk Muszyński poświęcił fundamenty nowej świątyni. Trzy lata później, 28 września 1993 r. biskup Bronisław Dembowski odprawił uroczystą mszę świętą w budowanej kaplicy. Prace budowlane zostały zakończone w 2000 r. Kaplica jest kościołem filialnym Parafii św. Andrzeja Apostoła w Witowie.

Jakub Szachewicz